Ken je dat moment waarop een schilderij je niet alleen aanspreekt, maar je bijna tot stilte dwingt? Bij de werken van Alexej Von Jawlensky gebeurt dat vaak. In dit artikel neem ik je mee langs zijn levensloop, de vriendschappen die zijn stijl vormden, en de weg van krachtige portretten naar verstilde, spirituele koppen. Je ontdekt waar je zijn schilderijen kunt zien, waarom zijn series zo geliefd zijn bij musea en verzamelaars, en hoe recente vondsten opnieuw aandacht op zijn oeuvre vestigen.
Leven en context: van Rusland naar het hart van het Duitse modernisme
Alexej Von Jawlensky werd geboren in het Russische Rijk en ontwikkelde zich tot een spilfiguur binnen het Duitse expressionisme. Na een gedegen opleiding in Sint Petersburg verhuisde hij eind negentienth eeuw naar München, toen een bruisend centrum voor avant-garde kunst. Daar ontstond een hechte kring van kunstenaars met wie hij ideeën, technieken en ambities deelde. Vriendschappen met tijdgenoten als Wassily Kandinsky en de belangrijke steun en intellectuele dialoog met Marianne von Werefkin zetten de toon voor zijn ontwikkeling. In München sloot hij zich aan bij vernieuwende kunstenaarsverenigingen en werkte hij mee aan de doorbraak van een nieuwe beeldtaal waarin kleur en innerlijke beleving centraal staan.
De zomers in Murnau, samen met Werefkin, Kandinsky en Gabriele Münter, waren cruciaal. Het landschap, het licht en het experimenteren in kleine kring zorgden voor een sprong vooruit: van naturalistische observatie naar expressieve vereenvoudiging. Niet veel later sloot hij aan bij de kunstenaars die bekend werden als Der Blaue Reiter, met wie de stap naar een zelfstandige, spiritueel geladen moderniteit werd gezet.
Van portret naar abstractie: thema’s, kleur en vorm
Kleur als drager van emotie
Wie voor het eerst een portret van Jawlensky ziet, merkt meteen de intensiteit van het kleurgebruik. Niet de gelijkenis van het model is het doel, maar de uitdrukking van een innerlijke toestand. Felle roodtinten botsen met diep blauw, groen en paars, vaak gevat in donkere contourlijnen. Die omtrekken structureren het vlak en geven het gezicht een monumentale rust, zelfs wanneer de kleuren eruptief lijken. De combinatie van eenvoudige vormen met gedurfde kleurcontrasten brengt een geladen stilte tot stand die je als toeschouwer bijna lichamelijk voelt.
Seriematig werken: Variationen, Mystische Köpfe en Abstracte Köpfe
Vanaf zijn Zwitserse jaren ontwikkelde Jawlensky een seriële manier van werken. In kleine formaten schilderde hij steeds opnieuw hetzelfde motief, elke keer net anders van ritme, kleur en verdeling van vlakken. De Variationen op landschappen uit Saint-Prex tonen die werkwijze heel helder. De stroom leidde vervolgens naar de Mystische Köpfe en Heilandgesichter, waarin het gelaat tot essentie wordt teruggebracht. Daarna volgden de Abstracte Köpfe, waar kleur, lijn en symmetrie bijna een iconisch schema vormen. Het herhalen van het motief werd een meditatieve praktijk en een methode om de kern van expressie te destilleren.
Muziek als inspiratiebron
Dat seriële denken werd versterkt door zijn liefde voor muziek, in het bijzonder composities met variatievormen. Het idee dat je door herhaling en subtiele verschuivingen dichter bij een essentie komt, past perfect bij zijn schilderijen. Ritme, pauze, crescendo en verstilling vertaalde hij in kleurbanen en spanningen tussen horizontale en verticale componenten in het gelaat.
Oorlog, ballingschap en spiritualiteit
De Eerste Wereldoorlog dwong Jawlensky Duitsland te verlaten. In Zwitserland, in een klein atelier in Saint-Prex, werkte hij op bescheiden formaten. Dat beperkende kader bracht juist helderheid: hij vond er de concentratie om de herhaling te omarmen en het landschap of gezicht te ontdoen van ruis. De aandacht verschoof van het zichtbare naar het voelbare. Het spirituele aspect in zijn werk werd sterker, zonder dat hij anekdotisch of dogmatisch werd. Hij zocht naar een vorm die de innerlijke stilte kon verbeelden, en die zoektocht mondde uit in de latere Meditationen, kleine maar uiterst intense panelen waarin kleur het woord voert.
Vriendschappen, kruisbestuiving en invloed
De ontwikkeling van Jawlensky staat niet los van zijn netwerk. De gesprekken in München, de zomers in Murnau en de internationale exposities vormden een kweekvijver voor ideeën. De dialoog met Kandinsky leverde inzichten op over de autonomie van kleur en de geestelijke dimensie van kunst. Ook de uitwisseling met Marianne von Werefkin was fundamenteel. Haar scherpe analyses, brieven en eigen picturale durf zijn een bron die nog steeds uitnodigt tot herlezen. Wil je haar werk leren kennen, kijk dan eens naar dit overzicht van haar leven en oeuvre via Marianne von Werefkin.
De banden reikten verder. Denk aan de gevoeligheid voor ritme en reductie die je ook bij Paul Klee vindt, al neemt ieder een eigen afslag. Wie het fascinerend vindt hoe een lijn tegelijk speels en wezenlijk kan zijn, herkent de verwantschap in intentie maar ook de verschillen in uitvoering. Een goede start is het dossier over Paul Klee, waarin de poëtische kant van de moderne kunst helder wordt.
Techniek, drager en handschrift
Jawlensky werkte vaak met olieverf op karton of op kleine houten panelen. Die keuze is niet toevallig. Karton reageert directer op de kwast, dwingt tot beknoptheid en bevordert snelle kleurbeslissingen. De zwarte contour die zijn portretten omkadert, houdt de tinten op hun plaats en vergroot de helderheid van het beeld. In zijn latere jaren, toen artritis zijn bewegingsvrijheid beperkte, dwong het materiaal hem tot nog meer concentratie. De penseelvoering werd economisch, de vormtaal sober, en juist daardoor werd de zeggingskracht groter.
Wie de werken van dichtbij bekijkt, ziet hoe kleur in dunne en dikkere lagen wordt afgewisseld. Soms is een streek haast transparant, dan weer dekkend. Zo ontstaat een trillend oppervlak waarin de kleur ademt. Het effect is vergelijkbaar met een stem die zacht inzet en dan met overtuiging door de ruimte vult.
Belangrijke werken en waar je ze kunt zien
Werken van Jawlensky zijn te vinden in tal van musea. Museum Wiesbaden beheert de grootste collectie en biedt een indrukwekkend overzicht van alle fasen, van vroege portretten tot de Meditationen. In München, bij het Lenbachhaus, zie je prachtige voorbeelden uit de Murnau-periode en de uitwisseling binnen de kring van Der Blaue Reiter. In Hannover toont het Sprengel Museum karakteristieke koppen en stillevens. Ook buiten Duitsland is zijn werk ruim aanwezig, met hoogtepunten in onder meer het Norton Simon Museum in Pasadena en diverse Europese collecties. In Nederland heeft Kunstmuseum Den Haag fraaie voorbeelden, zodat je ook dicht bij huis zijn zoektocht naar innerlijke expressie kunt volgen.
Naast de beroemde koppen zijn er ook sleutelmomenten in het vroege werk: landschappen uit Beieren en Frankrijk, en portretten waarin het psychologische gewicht van kleur al voelbaar is. De schakeling van rood naar kobalt, het accent van zwart rond de ogen, en de balans tussen ovaal en kruisvormige structuren in het gezicht, markeren de weg naar zijn iconische beeldtaal.
Markt, waardering en actualiteit
De waardering voor Jawlensky is de afgelopen decennia sterk gegroeid. Grote veilingresultaten bevestigen dat museale belangstelling en verzamelaarspassie elkaar versterken. Opvallend recent nieuws is de recordtaxatie in het televisieprogramma Tussen Kunst en Kitsch, uitgezonden vanuit Kunstmuseum Den Haag in maart 2025. Een vrouwenportret uit een familiebezit werd daar op driehonderdduizend euro geschat. De betrokken experts benadrukten hoe belangrijk de formele bevestiging door het Jawlensky Archiv is, een stap die in zulke gevallen standaard volgt. Zulke vondsten tonen hoe levend het oeuvre is en hoe vaak topstukken zich nog in particuliere interieurs schuilhouden.
Voor verzamelaars blijft herkomst, documentatie en seriematige toeschrijving essentieel. Omdat Jawlensky veel in reeksen werkte, helpt het om varianten te vergelijken en te letten op signatuur, drager, randafwerking en specifieke verhouding tussen kleurvelden en contour. Een goede conservator of specialist kan daarin het verschil maken tussen vermoedens en zekerheid.
Zo kijk je met meer plezier en kennis
Neem bij een kop de tijd om te zien hoe de blik is opgebouwd. Volg de contourlijn rondom het gelaat, let op de verhouding tussen de verticale neuslijn en de horizontale lijn van ogen en mond. Kijk daarna naar hoe kleurvelden in elkaar grijpen. Vaak draagt een klein verschuivinkje in paars of groen de hele emotie van het portret. In de kleine Meditationen werkt dit nog intenser: de schaal is intiem, de kleur spreekt direct.
Probeer ook eens te luisteren terwijl je kijkt. De seriële opbouw van zijn reeksen is bijna muzikaal. Ritme en rust, herhaling en variatie, spanning en resolutie. Zo merk je dat zijn schilderijen een eigen tijdsverloop hebben. Je kijkt niet even snel, je blijft als vanzelf hangen.
Persoonlijke noot uit het museum
De eerste keer dat ik in Wiesbaden een zaal betrad met Abstracte Köpfe naast vroege portretten, viel mij de enorme consistentie in zijn denken op. Ondanks verschillen in formaat en uitvoering blijven de werken dezelfde innerlijke behoefte volgen: gevoelens zichtbaar maken zonder anekdote. Sindsdien let ik bij elk portret van Jawlensky op het subtiele kantelpunt waar vorm ophoudt descriptief te zijn en kleur de betekenis overneemt. Dat moment geeft zijn schilderijen een zeldzame intensiteit.
Relatie met Nederland
In Nederland zijn tentoonstellingen en aankopen van Jawlensky’s werk een regelmatige gast. De connectie met Haagse collecties en de zichtbaarheid in publieke programma’s houden zijn naam levend. Ook via verwante kunstenaars in de Lage Landen, zoals de kleurrijke portrettraditie waaraan bijvoorbeeld Kees van Dongen bijdroeg, valt veel te ontdekken. Wie die lijn wil verkennen, vindt een toegankelijke ingang via Kees van Dongen.
Waarom hij blijft raken
Jawlensky laat zien dat eenvoud, als je die met overtuiging en vakmanschap inzet, geen beperking is maar een bevrijding. Door steeds terug te keren naar een beperkt motief en kleine formaten, weet hij de kijker dichter bij de kern te brengen. De schilderijen spreken vanuit kleur, zoals hij zelf meermalen benadrukte, en die stem is vandaag nog net zo helder. Musea blijven zijn reeksen tonen, onderzoekers blijven zijn ontwikkeling herlezen, en liefhebbers blijven geraakt. Dat is misschien wel het beste bewijs dat deze zoektocht naar innerlijke vorm tijdloos is.
Alexej Von Jawlensky vond in kleur en herhaling een taal die direct tot de ziel spreekt. Van de stormachtige expressie van zijn vroege portretten tot de ingehouden concentratie van de Meditationen: telkens verkent hij dezelfde vraag naar innerlijke waarheid. Wie zijn werk ziet in Wiesbaden, München of Den Haag, merkt dat het niet veroudert maar verdiept. Laat je meenemen door die ritmische, heldere wereld en ontdek hoe weinig je soms nodig hebt om veel te zeggen.
Wat maakt Alexej Von Jawlensky zo belangrijk binnen het expressionisme?
Hij verlegde de focus van gelijkenis naar innerlijke beleving. In zijn portretten dragen kleurvlakken en contouren de emotie, niet het verhaal rond de geportretteerde. Door seriematig te werken, van Variationen tot Abstracte Köpfe en Meditationen, destilleerde Alexej Von Jawlensky een iconische beeldtaal die zowel modern als tijdloos is.
Welke reeksen van Alexej Von Jawlensky moet ik zeker kennen?
De Mystische Köpfe, Heilandgesichter, Abstracte Köpfe en Meditationen vormen de kern. Ze tonen hoe hij via herhaling en subtiele variatie steeds dichter bij de essentie van expressie komt. Kijk naar de verhouding tussen horizontaal en verticaal in het gezicht, en naar de manier waarop contourlijn en kleur samen betekenis dragen.
Waar kan ik werk van Alexej Von Jawlensky bekijken?
Museum Wiesbaden beheert de grootste collectie, met een compleet beeld van zijn ontwikkeling. Ook in het Lenbachhaus in München en het Sprengel Museum in Hannover zijn belangrijke werken te zien. In Nederland kun je geregeld voorbeelden vinden in Kunstmuseum Den Haag, waar de band met zijn oeuvre al langer zichtbaar is.
Hoe herken ik stijlkenmerken van Alexej Von Jawlensky?
Let op krachtige contourlijnen, intens kleurgebruik en een frontale, vereenvoudigde opbouw van het gelaat. De ogen zijn vaak stil en groot, de kleurvlakken lezen als akkoorden met een duidelijke ritmiek. In latere werken van Alexej Von Jawlensky is het formaat kleiner en de beeldtaal nog soberder, maar de expressie des te geconcentreerder.
Wat is de recente actualiteit rond Alexej Von Jawlensky op de kunstmarkt?
Naast hoge veilingresultaten trok een recordtaxatie in Tussen Kunst en Kitsch in 2025 veel aandacht, waar een portret op driehonderdduizend euro werd geschat. Zoals gebruikelijk is bevestiging door het Jawlensky Archiv belangrijk. Zulke momenten onderstrepen hoe levendig de belangstelling voor Alexej Von Jawlensky blijft.
