Wie ooit in het Prado heeft gestaan voor De derde mei weet hoe Goya je tegelijk naar het verleden en het nu trekt. Je vraagt je af: hoe werd een hofschilder ook de felste criticus van zijn tijd? In dit artikel neem ik je mee door zijn leven, zijn stijl en zijn meest spraakmakende werken. Je leest hoe Goya uitgroeide van ambitieuze leerling tot een kunstenaar die de moderne kunst hielp openen, wat zijn prenten en schilderijen zo krachtig maakt en waar je zijn kunst vandaag het beste kunt zien.
Biografie en context
Francisco José de Goya y Lucientes werd geboren in Fuendetodos in Aragón en bracht een belangrijk deel van zijn leven door in Madrid. Zijn talent werd vroeg opgemerkt in Zaragoza, waar een priester hem aanraadde te studeren bij José Luzán. Als jonge tiener kopieerde hij gravures, tekende naar klassieke beelden en leerde hij de basis van compositie, toon en anatomie. Hij klaagde later dat het veel kopiëren was, maar precies dat leerde hem scherp kijken en vertalen wat hij zag.
Na een periode in Madrid en een vormende reis naar Italië, keerde Goya terug naar Spanje met een steviger technisch fundament en een eigen ambitie. Hij trouwde met Josefa Bayeu, wat hem dichter bij de kring van hofkunstenaars bracht. In de jaren die volgden sloot hij aan bij de Academie in Madrid, kreeg opdrachten voor fresco’s en later een doorbraak via ontwerpen voor koninklijke wandtapijten. Die vroege kartons tonen een levendig Spanje: marktscènes, spelen in de buitenlucht, feestelijkheden, licht en kleur zonder gewichtige symboliek.
De weg naar het hof
Tapijtkartons en alledaagse pracht
Goya’s kartons voor de koninklijke fabriek in Santa Bárbara zijn geen voetnoot maar een laboratorium. Terwijl hij populaire rococosferen verbeeldde, zocht hij naar sterke contouren, duidelijke lichtval en menselijke interactie. Zijn observaties van houdingen en gebaren voeden later zijn portretten. Wie goed kijkt, ziet al de nerveuze energie die zijn latere werk zal bepalen.
Portrettist zonder vleierij
In 1786 werd hij officieel schilder van de koning en in 1789 hofschilder. Goya portretteerde ministers, wetenschappers en de hoogste adel. Opvallend: hij verfraaide niet automatisch. In zijn groepsportret van de koninklijke familie laat hij gezichten spreken met eerlijke blik en soms ongenadige directheid. Precies die combinatie van hoffelijke presentatie en onverfraaid karakter maakt zijn portretten tot psychologische documenten. Als ik langdurig met reproducties werk in de studio, let ik op zijn overgang van scherpe voorgrond naar zachtere achtergrond. Dat zachte sluieren, waarin het licht net niet tot in de diepte snijdt, verruimt de psychologische ruimte rond een figuur.
De ziekte die alles veranderde
Rond 1792 werd Goya ernstig ziek. Hij herstelde, maar bleef doof. Die doofheid verandert zijn kunst. Het rumoer van de wereld valt weg en de innerlijke stem wordt luider. De prentenserie die hij in 1799 uitgaf, Los Caprichos, is een visie op bijgeloof, hypocrisie en machtsmisbruik, maar ook op menselijke dwaasheid in het algemeen. De beroemde plaat met het onderschrift De slaap van de rede brengt monsters voort vat het samen: wanneer verstand uitgeschakeld is, nemen fantomen bezit van ons. Als ik in een prentblad de schakering van aquatint bestudeer, zie ik hoe hij toonlagen als dramatische mist inzet. Aquatint is bij Goya niet louter techniek, maar dramaturgie.
De Maja’s en de Inquisitie
De naakte Maja en De geklede Maja zijn zusterwerken met één model in dezelfde pose, eenmaal gekleed en eenmaal naakt. Het ongekunstelde, directe kijken van het model naar de beschouwer zonder mythologische dekmantel gaf in zijn tijd een schok. Dat Goya zich hiervoor moest verantwoorden, zegt veel over de spanning tussen kunst en moraal in het Spanje van zijn tijd. De twee doeken zijn bovendien een proeflokaal voor huidtoon, textielweergave en het spel van licht over ovale vormen. Wie langzaam van het gelaat naar de schaduwranden langs de heup kijkt, begrijpt hoe verf een lichaam kan ademen.
Oorlog, verzet en getuigenis
De Franse invasie en de daarop volgende burgerlijke en militaire chaos tekenden Goya diep. In De tweede mei en De derde mei toont hij geen heroïsche allegorie maar rauwe, concrete doodsangst en geweld. In zijn prentenserie De verschrikkingen van de oorlog is hij niet de chroniqueur van één partij. Hij laat zien wat oorlog de mens aandoet. Het is precies die ongefilterde blik die maakt dat deze reeks pas lang na zijn dood werd uitgegeven. Wanneer ik studenten begeleid in het lezen van deze platen, vraag ik hen eerst stilte. Dan pas zie je de mimiek, de handen, het stille stof dat neerdaalt na geweld. Dat is Goya’s kracht: hij dwingt je om te blijven kijken, ook als je liever wegkijkt.
Zwarte Schilderijen en de late jaren
Op hoge leeftijd, teruggetrokken in zijn huis aan de rand van Madrid, schilderde Goya veertien duistere werken op pleister. De Zwarte Schilderijen zijn niet bedoeld voor tentoonstelling. Ze zijn intiem, onrustbarend en bij momenten visionair. Saturnus die zijn zoon verslindt is het bekendste, maar wie De hond ziet begrijpt de verstillende leegte waarin een klein hoofd tegen een veld van bruin geel oplicht. In deze late werken is de kwast niet decoratief maar existentieel. Goya trekt zich later terug naar Bordeaux, blijft tekenen en schilderen, en sterft daar in 1828. De melkmeid van Bordeaux is een onverwacht zacht naspel: helder van kleur, stil van toon.
Stijl, techniek en beeldtaal
Romantiek, Verlichting en een eigen sensorium
Goya wordt vaak gerangschikt bij de Romantiek, maar hij is evengoed kind van de Verlichting. Hij combineert gevoel met kritische rede, observatie met verbeelding. In zijn toespraken voor de academie pleitte hij voor vrijheid van studie en het leren van meesters die je persoonlijk raken. Zijn eigen voorkeuren? Velázquez, de natuur en de directe waarneming. Zijn onderwerpen lopen van volksleven tot hof, van religieuze opdracht tot satire.
Tekenen met licht en donker
Chiaroscuro, de sculpturale werking van licht, zet Goya in om psychologische focus te leggen. Wie houdt van dramatisch licht kan die traditie terugzien bij Italiaanse voorgangers zoals Caravaggio, maar Goya gebruikt het instrument anders: minder theater, meer innerlijke ruis. De contrasten zijn niet alleen optisch, maar moreel. Het licht legt bloot, de schaduw verbergt en suggereert.
Graveren als denken
In zijn prentkunst beheerst Goya etsen, drogenaald en vooral aquatint. Met hars en zuur bouwt hij wolken aan tonen die zijn droombeelden stoffelijk maken. De caption is vaak een sleutel, maar zelden sluitend. Dat is de reden waarom Los Caprichos en later Los Disparates blijven intrigeren: tekst en beeld houden elkaar in een onderzoekende spanning. In mijn eigen onderzoek merk ik hoe Goya compositielijnen vaak licht gebogen laat lopen. De dynamiek die daardoor ontstaat, trekt het oog als een slinger door de scène.
Schilderen als psychologische anatomie
In portretten gaat Goya verder dan gelijkenis. Hij werkt met scherpe details rond ogen en mond, met losser werk in kleding en achtergrond. De huid is nooit glad gestreken. Er zit leven in. En wat ik studenten altijd laat zien: die kleine, bijna onopvallende toetsen in het wit van een ooghoek die de blik laten vibreren.
Belangrijke werken kort geduid
Het gezin van Karel de Vierde
Een groepsportret van macht en zorgvuldige afstand. De drie dimensies van dit doek zijn niet alleen ruimtelijk maar sociaal. De compositie plaatst de koningin centraal, de koning en de familie daaromheen, met de schilder zelf op de achtergrond. Het is een subtiele reflectie op rol, status en heden.
De tweede mei en De derde mei
Zonder symbolisch theater, met felle verlichting en onherroepelijke gebaren. De man in het wit met geheven armen is geen heilige, maar in zijn pose resoneert eeuwen beeldtraditie. De rij soldaten is anoniem en mechanisch. Eenvoudige middelen, extreme reikwijdte.
Los Caprichos
Tachtig platen, elk een kleine scène. Waarachtige satire die niet alleen instituties viseert, maar ook de mens die zich laat verblinden. Je kunt ze lezen als krant, als fabel of als droomnotitie. Goya laat je kiezen en ergeren, glimlachen en fronsen.
La Maja Desnuda en La Maja Vestida
Twee keer hetzelfde lichaam, twee keer een andere waarheid. De directe blik is de sleutel. De schilderkunst is hier niet bedekking maar onthulling. Textiel, vlees, kussen, de lucht van de kamer: alles ademt.
Saturnus verslindt zijn zoon
Een mythe, maar geschilderd als tegenwoordige tijd. De expressieve streken zijn snel, bijna rauw. Dit is niet antieke elegantie, dit is existentiële honger en angst. Het is precies deze intensiteit die kunstenaars in de twintigste eeuw opnieuw deed kijken.
Invloeden en erfenis
Goya is vaak een scharnierfiguur genoemd tussen de oude meesters en de modernen. Zijn onbevreesde blik op het heden wijst vooruit naar realisme en impressionisme, zijn droombeelden richting symbolisme en surrealisme. Denk aan het psychologische licht bij Rembrandt en kijk daarna naar Goya: het is verwantschap zonder navolging. Verdiep je in het werk van Rembrandt van Rijn en je voelt waar Goya zijn liefde voor waarheid vandaan haalde. En in de twintigste eeuw zal onder anderen Pablo Picasso reageren op Goya’s scherpe maatschappijkritiek en compositiekracht. De echo van De derde mei klinkt door in Guernica, al is de taal totaal anders.
Goya zien in musea
De kerncollectie van Goya’s schilderijen hangt in het Museo del Prado in Madrid, met daarnaast de koepelfresco’s in de San Antonio de la Florida. Wie buiten Spanje zoekt, vindt hoogtepunten in onder meer de National Gallery in Londen, het Louvre in Parijs, het Hermitage in Sint Petersburg, het Metropolitan Museum in New York en de National Gallery of Art in Washington. Zijn prenten zie je geregeld in thematentoonstellingen, omdat musea ze om conserveringsredenen slechts periodiek tonen.
Goya in context: hof, kerk en publieke opinie
Het Spanje van Goya kende de schaduwen van censuur en inquisitie, maar ook de ideeën van Verlichting en hervorming. Goya balanceerde tussen opdracht en autonomie. Hij werkte voor geestelijken en vorsten, en tekende tegelijk prenten die bijgeloof en machtsmisbruik ontmaskerenden. Die dubbelheid maakt hem niet inconsistent, maar menselijk en modern. Kunst kan dienen, maar ook tegenspreken.
Materiaal en maakproces
Technisch is Goya een vernieuwer zonder manifest. Hij gebruikt olie met variërende transparantie, van glacis tot pasteuze toetsen. In prenten beheerst hij lijnets en aquatint, en in tekeningen werkt hij graag met roodkrijt, zwart krijt en inkt. Kijk hoe hij in late werken de achtergrond bijna leeg laat en de verf dun over een ruwe ondergrond trekt. De huid van het schilderij draagt de emotie.
Veelvoorkomende thema’s
De mens in zijn tijd
Goya is geen tijdloze idealist. Hij kijkt naar zijn wereld en tekent wat hij ziet: ongelijkheid, dwaasheid, geweld. Maar hij reduceert zijn personages nooit tot types. Zelfs de schuldigen blijven mensen. Dat maakt zijn werk harder en eerlijker dan simpele allegorie.
Verbeelding en rede
De spanning tussen verbeelding en verstand loopt als een draad door zijn oeuvre. Hij wantrouwt de uitersten. Verbeelding zonder rede voert naar monsters. Rede zonder verbeelding droogt op. Zijn kunst zoekt het elastische midden waarvoor je als kijker zelf verantwoordelijkheid draagt.
Persoonlijke kijkervaring
De eerste keer dat ik De hond zag, bleef ik onverwacht lang staan. Er lijkt bijna niets te zijn, maar juist die leegte dwingt vragen af. Bij de Caprichos valt me steevast op hoe woorden en beeld elkaar uitdagen. In de portretten herken ik telkens de stille helderheid van Goya’s blik. Hij schildert mensen met aandacht, nooit als retoriek.
Gids voor verdieping
Wil je Goya beter begrijpen, begin dan met kijken, zonder samenvatting in je hand. Stap vervolgens naar prenten en lees de enkele woorden eronder. Vergelijk een hofportret met een prent uit Los Caprichos en benoem wat verschilt in toon en bedoeling. Verdiep je daarna in zijn tijdgenoten en voorgangers. Wie wil zien hoe dramatisch licht ook een andere taal kan spreken, vindt inspiratie bij Caravaggio. En om de doorwerking in de moderne kunst te proeven, kijk je naast Goya naar Picasso.
Korte tijdlijn
- 1746: geboorte in Fuendetodos
- 1770 tot 1771: studie en verblijf in Italië
- 1775: start tapijtkartons voor de koninklijke fabriek
- 1786: benoemd tot schilder van de koning
- 1789: hofschilder onder Karel de Vierde
- 1792: ernstige ziekte, blijvende doofheid
- 1799: publicatie van Los Caprichos
- 1808 tot 1814: Spaanse oorlogsjaren, later De tweede mei en De derde mei
- 1810 tot 1814: prentenreeks De verschrikkingen van de oorlog
- 1819 tot 1823: Zwarte Schilderijen in zijn huis
- 1824: vertrek naar Bordeaux
- 1828: overlijden in Bordeaux
Waarom Goya nu nog telt
Omdat hij weigert te versimpelen. Hij toont schoonheid en schaduw, macht en kwetsbaarheid, rede en droom. Zijn werk leert kijken met empathie en scherpte. Dat is zeldzaam en urgent, in elke tijd.
Francisco Goya is tegelijk kroniekschrijver en vernieuwer, hofschilder en tegenstem. Zijn prenten en schilderijen laten zien dat kunst pas echt leeft wanneer ze naar de mens durft te kijken, zonder masker. Wie Goya wil begrijpen, moet langzaam kijken. Dan openbaart zich techniek als taal en emotie als kennis. Bezoek zijn werken in het Prado, bekijk de prenten van dichtbij en lees de korte teksten mee. Je zult merken: Goya is niet alleen geschiedenis, hij is hedendaags gezelschap.
Wat maakt Francisco Goya uniek binnen de kunstgeschiedenis?
Goya vormt een scharnier tussen de oude meesters en de moderne kunst. Hij was hofschilder met uitzonderlijke portretpsychologie, maar ook een scherpe criticus via prentseries als Los Caprichos en De verschrikkingen van de oorlog. Zijn late Zwarte Schilderijen tonen ongefilterde verbeelding en innerlijke noodzaak. Die combinatie van technisch meesterschap, maatschappelijke betrokkenheid en persoonlijke expressie maakt hem uniek.
Waar kan ik de belangrijkste werken van Francisco Goya zien?
Het Museo del Prado in Madrid bezit een kerncollectie van Goya’s schilderijen, waaronder De derde mei en talloze portretten. De koepelfresco’s van San Antonio de la Florida in Madrid zijn ter plekke te bewonderen. Buiten Spanje vind je belangrijke werken in de National Gallery in Londen, het Louvre in Parijs, het Met in New York en de National Gallery of Art in Washington. Prenten verschijnen geregeld in tijdelijke tentoonstellingen.
Wat is de betekenis van Los Caprichos van Francisco Goya?
Los Caprichos is een prentenreeks waarin Goya met satire en symboliek bijgeloof, hypocrisie en machtsmisbruik ontleedt. De reeks verbindt beeld en korte teksten, waardoor meerdere betekenislagen ontstaan. De beroemde zin De slaap van de rede brengt monsters voort vat zijn waarschuwende houding samen. Technisch benut hij aquatint om rijke toonvelden te creëren die de psychologische lading versterken.
Waarom zijn De naakte Maja en De geklede Maja van Francisco Goya zo omstreden?
De naakte Maja toont een niet mythologisch model dat de kijker direct aankijkt. In zijn tijd was dat schokkend en leidde het tot problemen met de Inquisitie. De combinatie met De geklede Maja suggereert een spel tussen onthulling en omhulling. Artistiek zijn het meesterlijke studies in huidtoon, textuur en licht; cultureel markeren ze een breuk met conventies over naakt en moraliteit.
Wat bedoelen we met de Zwarte Schilderijen van Francisco Goya?
De Zwarte Schilderijen zijn veertien werken die Goya op de muren van zijn huis schilderde op hoge leeftijd. Ze zijn intens, somber en introspectief, met beelden als Saturnus die zijn zoon verslindt en De hond. Ze waren niet bedoeld voor publiek en tonen Goya’s persoonlijke verbeeldingswereld, vrij van opdrachtgevers. Ze worden vaak gezien als een voorbode van modern expressief schilderen.
