Waarom kennen we Wassily Kandinsky of Franz Marc direct bij naam, maar blijft Marianne von Werefkin vaak onder de radar, terwijl zij aan de wieg stond van het expressionisme in München en Murnau? Als je nieuwsgierig bent naar de vrouw achter de Roze Salon, haar krachtige kleurtaal en haar invloed op Der Blaue Reiter, dan zit je hier goed. In dit artikel leer je haar levensloop kennen, ontdek je wat haar stijl zo bijzonder maakt, hoe haar relatie met Jawlensky zowel brandstof als ballast was en waar je vandaag haar werk kunt zien.
Wie was Marianne von Werefkin
Marianne von Werefkin werd in 1860 geboren in Toela en overleed in 1938 in Ascona. Ze begon klassiek met lessen bij Ilja Repin en maakte al vroeg indruk met donker getoonde portretten, wat haar de bijnaam Russische Rembrandt opleverde. Die vergelijking zegt veel over haar aandacht voor menselijk innerlijk en lichtwerking, al ging ze later een totaal eigen weg. Een ongeluk aan haar rechterhand en de verhuizing naar München vormden keerpunten, zowel persoonlijk als artistiek.
Opleiding, pauze en heruitvinding
In München koos Werefkin ervoor haar partner Alexej von Jawlensky te ondersteunen en legde ze haar eigen schilderpraktijk bijna een decennium stil. Die pauze was geen stilte. Ze bestudeerde in Frankrijk en Italië vernieuwers als Gauguin, Van Gogh en Les Nabis en noteerde scherpe observaties over kleur en vorm. Rond 1907 hervatte ze het werk en brak ze radicaal met naturalisme. Vergelijk haar Zelfportret in matrozenblouse uit 1893 met Zelfportret I uit 1910 en je ziet een verschuiving van bruinige tonaliteit naar zinderende primaire kleuren en gespannen compositie. Uit ervaring met studie van haar oeuvre valt op hoe bewust ze emotie boven natuurgetrouwe weergave plaatste.
München en de Roze Salon
Werefkins woning aan de Giselastraße werd een trefpunt voor schilders, dichters, componisten en dansers. In die Roze Salon werden ideeën getest en esthetische grenzen verlegt. De gesprekken gingen niet alleen over verf en doek, maar ook over theater, muziek en filosofie. Tijdens onderzoek naar de groep rond Murnau merkte ik telkens hoe vaak Werefkin het gesprek op essentie terugbracht. Ze zag kleur als psychologische kracht, een drager van innerlijke noodzaak.
Van NKVM naar Der Blaue Reiter
In 1909 stond ze mee aan de wieg van de Neue Künstlervereinigung München. Kort erna sloot ze zich aan bij Der Blaue Reiter, waar ze een verbindende rol speelde tussen persoonlijke intuïtie en theoretische reflectie. De zomers van 1908 en 1909 in Murnau waren cruciaal. Werefkin moedigde vrienden als Kandinsky, Jawlensky en Gabriele Münter aan om kleur los te zingen van lokale werkelijkheid. Die stap gaf het latere expressionisme zijn puls.
De relatie met Jawlensky
De relatie met Jawlensky was intens en complex. Ze investeerde geld, tijd en energie in zijn carrière, terwijl ze zelf tijdelijk niet schilderde. Toen hij een relatie begon met de jonge huishoudster Helene Nesnakomoff, werd dat een persoonlijke schok. Toch zette Werefkin door en vertaalde ze innerlijke spanningen in grootschalige kleurcontrasten en geladen scènes. Het persoonlijke werd beeldtaal, nooit louter bekentenis.
Thema’s, techniek en kleur
Werefkin werkte vaak met tempera op karton, wat snelle, vlakke kleurakkorden en ritmische contouren mogelijk maakte. Haar stads- en caféscènes, maar ook landschappen, zijn vol symbolische lading. Werken als Im Café, Tragische Stimmung of Schindelfabrik onderzoeken sociale verhoudingen, eenzaamheid en hoop. Kleuren functioneren als personages: rood en geel voor intensiteit, blauw en groen voor avondlijke ruimte. Wie haar vroege bijnaam in gedachten heeft, kan spelen met de gedachte hoe expressieve lichtwerking zich verhoudt tot het erf van Rembrandt, al is haar aanpak wezenlijk moderner. In haar netwerk bewoog bovendien de fijnzinnige verkenner van lijn en verbeelding, Paul Klee, met wie ze in intellectuele resonantie stond. En wie het bredere expressionistische veld wil begrijpen, kan ook kijken naar de meer monumentale dramatiek in het werk van Max Beckmann, om de diversiteit binnen die stroming te zien.
Sleutelwerken
Zelfportret I toont de herwonnen autonomie van de kunstenaar. Herbst en De rode boom bewijzen hoe natuur en emotie bij haar versmelten. In caféscènes en nachtelijke straten benadrukt ze de choreografie van figuren, vaak met geïntensiveerde perspectieven die eerder psychologisch dan optisch zijn.
Zwitserland en nalatenschap
De Eerste Wereldoorlog dwong Werefkin en Jawlensky tot emigratie. Via Genève en Zürich belandde ze in Ascona, waar ze in 1924 de kunstenaarsgroep Großer Bär hielp oprichten. Ze bleef kwetsbaar door het verlies van haar staatsburgerschap en inkomen, maar vond steun in vrienden en opdrachten voor grafisch werk. Ze overleed in 1938, waarna in Ascona de Fondazione Marianne Werefkin werd opgericht, met een kerncollectie van schilderijen en schetsboeken.
Waar is haar werk te zien
Belangrijke verzamelingen bevinden zich in het Museo Comunale d’Arte Moderna in Ascona en in Duitse musea zoals Museum Wiesbaden, het Lenbachhaus in München en het Sprengel Museum in Hannover. Ook in Nederland groeit de aandacht en worden contexttentoonstellingen georganiseerd waarin haar rol als pionier helder naar voren komt.
Conclusie
Marianne von Werefkin was geen figurant naast grote namen, maar een richtinggever. Ze maakte van kleur een instrument voor innerlijke waarheid en gaf het Münchense modernisme een sociaal en psychologisch gezicht. Wie haar ontwikkeling volgt van Repin tot Murnau en Ascona, ziet een kunstenaar die zichzelf heruitvond en een hele generatie mee de toekomst in duwde. Haar werk blijft actueel omdat het de vraag stelt wat we voelen, niet enkel wat we zien.
Veelgestelde vragen
Wie was Marianne von Werefkin
Marianne von Werefkin was een in Rusland geboren kunstenaar die een sleutelrol speelde in de ontwikkeling van het Duitse expressionisme. Na een klassieke opleiding koos ze rond 1907 voor intense kleur en verrekening van emotie boven naturalisme. Ze was actief in München, betrokken bij NKVM en Der Blaue Reiter, en werkte later in Zwitserland.
Wat is de rol van Marianne von Werefkin binnen Der Blaue Reiter
Marianne von Werefkin fungeerde als verbinder en katalysator. In haar Roze Salon werden ideeën geslepen en vriendschappen gevormd. Ze stimuleerde vrienden als Kandinsky en Jawlensky om kleur en vorm te emanciperen van de zichtbare werkelijkheid. Zo droeg ze bij aan de omslag die het expressionisme definieerde.
Wat kenmerkt de stijl van Marianne von Werefkin
Haar stijl draait om intense, vlak aangebrachte kleuren, ritmische contouren en psychologisch geladen scènes. Ze werkte vaak met tempera op karton, wat heldere kleurakkoorden en grafische scherpte opleverde. Thema’s variëren van stadsleven en cafés tot symbolisch geladen landschappen, waarin emotie belangrijker is dan optische juistheid.
Welke belangrijke werken van Marianne von Werefkin kan ik opzoeken
Zoek naar Zelfportret I, Tragische Stimmung, Im Café, Schindelfabrik en De rode boom. Deze werken laten haar omslag naar expressionisme en haar aandacht voor sociale en innerlijke dimensies zien. Musea in Ascona, Wiesbaden, München en Hannover bezitten kernwerken en tonen haar ontwikkeling over meerdere decennia.
Hoe beïnvloedde de relatie met Jawlensky de loopbaan van Marianne von Werefkin
Werefkin legde haar eigen praktijk tijdelijk stil om Jawlensky te ondersteunen, wat haar zichtbaarheid vertraagde. De persoonlijke breuk vertaalde ze later in krachtige kleurcontrasten en geladen composities. Paradoxaal genoeg versnelde die crisis haar artistieke autonomie en maakte ze haar stem binnen het expressionisme onmiskenbaar.
